การจากไปของร้านหนังสือแห่งหนึ่งบนถนนสีลม (2): เมื่อยักษ์ใหญ่ไล่ยักษ์เล็ก

แม้ร้านบุ๊กกาซีน ณ au bon pain จะจากไปแล้ว และร้านหนังสือหรือร้านอะไรสักอย่างก็ยังไม่มาแทนที่ แต่ตอนนี้มีประเด็นใหม่ครับ

คอมเมนต์หนึ่งตั้งคำถามว่า นี่คือปรากฏการณ์ในลักษณ์เดียวกับ You’ve Got Mail หรือไม่

ถ้ายังจำกันได้ You’ve Got Mail เป็นเรื่องราวความรักที่ก่อตัวขึ้นบนความขัดแย้งระหว่างร้านหนังสือยักษ์ใหญ่ทุนหนาของพระเอกกับร้านหนังสือเล็ก ๆ ขายนิทานสำหรับเด็กและสืบทอดร้านมายาวนานของนางเอก เมื่อร้านหนังสือยักษ์ใหญ่ต้องการจะสยายปีกไปครอบคลุมทุกลมหายใจเข้าออกของอุตสาหกรรมหนังสือของเมือง ก็ต้องเผชิญกับการต่อต้าน ของร้านหนังสือขนาดเล็กแห่งนี้เหมือนที่เราอาจจะเคยเห็นข่าวทำนองว่ามีห้างซุปเปอร์สโตร์ขนาดใหญ่มากว้านซื้อที่ แต่มีร้านห้องแถวเล็ก ๆ ของคนเล็ก ๆ ที่ไม่ยอมย้ายออก กลายเป็นจุดด่างพร้อยของความยิ่งใหญ่ของห้างนั้นไปตลอดกาล และเป็นสัญลักษณ์ของการต่อสู้ของมดเล็ก ๆ กับช้างสารตกมัน ในสายตาของร้านหนังสือขนาดใหญ่แล้วนี่อาจจะเป็นความรู้สึกเหมือนมดกัดฝ่าเท้าเท่านั้น แต่มดที่กัดฝ่าเท้านั้นมันทรมานมาก จะเกาก็ลำบาก จะบี้ให้ตายก็แสนยากเย็น สุดท้ายก็ต้องทรมานไปอีกพักใหญ่ แต่ทว่านี่คือหนังรักโรแมนติก เราสามารถทำให้ทุกอย่างจบลงแบบแฮปปี้เอนดิ้งได้ และทุกคนก็ลืมร้านหนังสือเล็ก ๆ แห่งนั้นไปเพราะประเด็นอยู่ที่ความรักไม่ใช่ร้านหนังสือ แต่สำหรับชีวิตจริงนั้น ไม่มีพระเอก ไม่มีนางเอก มีแต่ตัวร้าย และตัวร้ายที่แข็งแรงที่สุดเท่านั้นถึงจะอยู่ต่อไปได้

ซึ่งกรณีของร้านบุ๊กกาซีนนี้ก็ไม่ได้เป็นการต่อสู้ระหว่างทุนใหญ่กับทุนเล็กหรือทุนแบบพอเพียงใด ๆ เพราะถ้าจะเป็นการปะทะกันระหว่างร้านหนังสือก็คงเป็นยักษ์ใหญ่ประทะยักษ์เล็ก เมื่อยักษ์ปะทะยักษ์ หญ้าแพรกก็แหลกสลาย ถ้ามองอีกมุมหนึ่ง นี่อาจจะเป็นการแพ้ภัยตัวเองของบุ๊กกาซีนที่วิเคราะห์ตลาดผิดพลาดเพราะอาจจะมองว่าพวกเขาสามารถสร้างกลุ่มลูกค้ากลุ่มใหม่ขึ้นมาได้ ซึ่งสุดท้ายแล้วพวกเขาก็ต้องเก็บกระเป๋าจากไป

โลกาภิวัตน์ส่งผลกระทบกับร้านหนังสืออย่างหนักหน่วง การเติบโตของทุนขนาดใหญ่ทำให้เกิดการควบกิจการระหว่างธุรกิจที่หลากหลายเข้าด้วยกัน และเป็นช่องทางให้อุตสาหกรรมหรือธุรกิจอื่นที่ไม่ได้มีความเชี่ยวชาญแต่อย่างใดในวงการหนังสือเข้ามาซื้อกิจการสำนักพิมพ์และร้านหนังสือ ซึ่งนี่อาจจะส่งผลให้จิตวิญญาณของวงการหนังสือแปรเปลี่ยนไป

โลกาภิวัตน์ทำให้ทุนขนาดใหญ่ยิ่งใหญ่มากขึ้นเรื่อย ๆ ในขณะที่ทุนขนาดเล็กก็ง่อยเปลี้ยเสียขาลงไปเรื่อย ๆ เช่นกัน เชน (chain) ร้านหนังสือในประเทศอังกฤษอย่าง Waterstone's ซึ่งมีส่วนแบ่งตลาดหนังสือในอังกฤษประมาณ 20 เปอร์เซ็นต์ได้อาศัยอิทธิพลนี้ในการเปลี่ยนแปลงเงื่อนไขในการซื้อขายหนังสือกับสำนักพิมพ์โดยการกำหนดให้มีระยะเวลาปลอดหนี้ยาวนานขึ้น ซึ่งสำหรับสำนักพิมพ์ขนาดใหญ่แล้วคงจะไม่มีผลกระทบมากมายนักแต่สำหรับสำนักพิมพ์ขนาดเล็กแล้วพวกเขาต้องแบกรับต้นทุนดอกเบี้ยจากการกู้เงินไปลงทุน เมื่อต้องมารอระยะเวลารับเงินที่ยาวนานขึ้นก็ทำให้สำนักพิมพ์ขนาดเล็กหลายแห่งไม่สามารถอยู่รอดในวงการนี้ได้ เช่นเดียวกับที่มีรายงานว่าจำนวนร้านหนังสือที่ไม่ใช่เป็นเชนมีจำนวนลดลงเรื่อย ๆ ในขณะที่ประเทศไทยเองก็มีรายงานว่าในปีนี้อัตราการเติบโตของร้านหนังสือจะเพิ่มขึ้นอันเนื่องมาจากจำนวนสาขาของร้านหนังสือสาขาอย่างบุ๊กสไมล์และบีทูเอสที่เพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง ซึ่งผลกระทบในส่วนกลับในปีถัด ๆ ไปก็อาจจะเป็นจำนวนร้านหนังสืออิสระทั้งหลายต้องปิดตัวลงอีก

นี่คือลักษณะของทุนใหญ่ที่เข้ามาแย่งพื้นที่ตลาดหนังสือที่ไม่ได้ขยายตัวในสัดส่วนเดียวกัน จึงเป็นการบีบให้ร้านหนังสือขนาดเล็กต้องหลุดออกจากวงโคจรไป

มีคนเสนอว่า หนทางที่จะช่วยอุตสาหกรรมหนังสือของประเทศไทยมีอยู่สองสามทาง ได้แก่ การลดภาษีนำเข้ากระดาษ, การยกเว้นภาษีมูลค่าเพิ่ม และการควบคุมราคาหนังสือ

มาตรการทางด้านภาษีเป็นเรื่องที่รัฐบาลน่าจะสามารถมีส่วนร่วมในการส่งเสริมวงการหนังสือมากที่สุด แต่ผมนั่งอ่านข้อเรียกร้องผ่านบทความในหลากหลายสื่อในประเด็นเรื่องภาษีมากว่าสิบปีแล้ว ซึ่งข้อเรียกร้องเหล่านี้ก็ไม่เคยเปลี่ยนแปลง เพราะรัฐบาลก็ไม่เคยมีมาตรการตอบสนองใด ๆ เพื่อให้ความช่วยเหลือตามข้อเรียกร้องเลย ผมเลยสงสัยว่ามีกำแพงอะไรขวางกั้นระหว่างคนเรียกร้องกับรัฐบาลหรือพวกผมรับสื่อต่างจากเจ้าหน้าที่รัฐบาลกันแน่ อย่างไรก็ตาม การเรียกร้องในเรื่องภาษียังเป็นการเรียกร้องจากฝ่ายผู้ผลิตเป็นส่วนใหญ่ นั่นหมายความว่าถ้ามาตรการทางด้านภาษีได้รับการปฏิบัติอย่างจริงจัง ผู้บริโภคจะได้ประโยชน์จริง ๆ หรือไม่ ราคาหนังสือจะสามารถลดลงมาในระดับที่ช่วยกระตุ้นยอดขายให้เพิ่มขึ้นได้หรือเปล่า หรือผู้ผลิตจะอาศัยโอกาสนี้ในการตั้งราคาที่ไม่ได้ถูกลงไป แต่ทำให้พวกเขาได้กำไรต่อหน่วยเพิ่มขึ้น และนั่นก็จะทำให้วงจรอุบาทว์วนกลับมาเหมือนเดิม

ผมเคยคิดว่า ถ้าเราสามารถหักลดหย่อนภาษีสำหรับคนบริจาคเงินเพื่อการกุศลได้แล้ว ทำไมคนอ่านหนังสือที่ไม่ได้ทำความผิดอะไรแถมจะยังมีส่วนช่วยในการพัฒนาประเทศมากกว่าคนดื่มเหล้าขาวถึงจะไม่ได้รับการลดหย่อนภาษีจากการซื้อหนังสือบ้าง

คนญี่ปุ่นข้างโต๊ะผมเล่าถึงวงการหนังสือญี่ปุ่นว่า ราคาหนังสือญี่ปุ่นถูกควบคุมโดยรัฐบาลโดยจะต้องกำหนดราคาตายตัวแน่นอนไม่สามารถมาลดราคาแข่งกันได้ นั่นทำให้ร้านหนังสือจะต้องหาจุดขายอื่นมาดึงดูดความสนใจของลูกค้าแทน ไม่ว่าจะเป็นบริการจัดส่งฟรีหรือการทำให้ผู้ซื้อเข้าถึงได้ง่ายที่สุด ร้านอเมซอนสาขาญี่ปุ่นไม่สามารถกำหนดราคาลดกระหน่ำเพื่อตัดคู่แข่งได้ แต่พวกเขาก็จัดส่งหนังสือให้ผู้ซื้อฟรี ที่สำคัญพวกเขาเปิด 24 ชั่วโมงให้ทุกคนสามารถหาซื้อได้ตลอดเวลา คนญี่ปุ่นซึ่งส่วนใหญ่ทำงานกันอย่างไม่คิดชีวิตกว่าจะเลิกงานก็ดึกดื่น โอกาสที่จะไปเดินละเลียดเลือกหนังสือทีละเล่ม ๆ ก็ไม่ค่อยมีมากนัก ร้านอย่างอเมซอนจึงเป็นทางเลือกที่เหมาะสมมาก

สำหรับร้านหนังสือในออสเตรเลียซึ่งคนในประเทศมีวัฒนธรรมการอ่านที่เข้มแข็ง ก็ทำให้อุตสาหกรรมหนังสือของประเทศออสเตรเลียมีขนาดใหญ่โดยมีขนาดมากกว่า 1,500 ล้านเหรียญออสเตรเลียหรือคิดเป็น 42,000 ล้านบาท (หนึ่งเหรียญออสเตรเลียคิดเป็นประมาณ 28 บาทไทย) อย่างไรก็ตาม อุตสาหกรรมหนังสือของออสเตรเลียไม่ได้ถูกควบคุมอย่างเข้มงวดจากทางภาครัฐบาล ทำให้การแข่งขันเป็นไปอย่างเสรี ซึ่งหมายถึงว่าร้านหนังสือแบบเชนของยักษ์ใหญ่วงการหนังสือย่อมมีอิทธิพลอย่างมากต่อยอดขายหนังสือแต่ละเล่ม แต่ก็ยังมีร้านหนังสือเล็ก ๆ อีกมากมายที่ยังสามารถอยู่รอดในวงการหนังสือออสเตรเลียได้

อย่างไรก็ตาม หลาย ๆ คนในออสเตรเลียก็บ่นทำนองว่าร้านขายหนังสือเริ่มคล้ายโรงหนังมากขึ้นเรื่อย ๆ หนังสือแต่ละเล่มที่วางโชว์บนชั้นหนังสือจะมีเวลาพิสูจน์ตัวเองเพียงไม่กี่อาทิตย์เท่านั้น ถ้ามันไม่ได้รับความนิยมก็จะถูกดันถอยไปอยู่ชั้นหลัง ๆ มากขึ้น หรืออาจจะถูกขายเป็นหนังสือมือสองอย่างรวดเร็ว

ในขณะที่อุตสาหกรรมหนังสือไทยแม้ทางภาครัฐบาลจะปล่อยให้เป็นไปตามกลไกตลาด แต่ในโลกทุนนิยมที่ยักษ์ใหญ่สายป่านยาวย่อมมีความได้เปรียบเหนือยักษ์เล็กหรือหญ้าแพรกทั้งหลาย ทำให้ร้านหนังสือเล็ก ๆ ต้องดิ้นรนอย่างหนักเพื่อจะสามารถอยู่รอดปลอดภัยได้ สำนักพิมพ์โดยส่วนใหญ่ให้ความสำคัญกับการทุ่มเทสรรพกำลังเพื่อการขายในช่วงเทศกาลสัปดาห์หนังสือปีละ 2 ครั้งเท่านั้น โดยเฉพาะสำนักพิมพ์เล็ก ๆ ที่ไม่ได้มีงบประมาณเพื่อโฆษณาประชาสัมพันธ์จำนวนมากมายก็ต้องอาศัยโอกาสในการแจ้งเกิดจากงานในลักษณะนี้ นั่นหมายความว่าถ้ารัฐบาลควบคุมการกำหนดราคาหนังสือย่อมจะทำให้งานสัปดาห์หนังสือแห่งชาติแทบจะหมดความสำคัญไปเลย เพราะสำหรับคนซื้อแล้วนี่ก็เป็นโอกาสเดียวที่พวกเขาเห็นว่าจะสามารถซื้อหนังสือได้ในราคาถูกกว่าปกติ

งานสัปดาห์หนังสือแห่งชาติกำลังจะเริ่มต้นวันพรุ่งนี้แล้วครับ คุณจะช่วยหญ้าแพรกให้เติบโตอย่างเข้มแข็งหรือคุณจะช่วยขุนยักษ์ให้อ้วนพีขึ้นไปอีก อยู่ที่คุณครับ